Imprimer cette page

Tekao to mua

Oi pepeùìa tēnei tohua niutavavā, u makimaki oko au e hakaìte atu i te hakatu tumu o to ù kaitutoìa ma ùka he èo ènana. Ma mua o au, u tihe mai tini tini hāoè i te Henua ènana ; u haamākaka tītahi i te henua me te ènana me te èo ; ua hee atu te nuiìa o âtou. Tahipito à, u tihe mai âtou me te koekoe matavaièi, me te koekoe haapāpaku. E aha à to âtou hīa tumu no te noho i te Henua ènana, ua noho âtou i èià me te haahei ia âtou iho i te tau haaènana me te pakaihi atu.

  • Te tekao tumu matamua, me i òto mai o te « Âkakai o to ù nohoìa i te Henua Ènana, 1797-1799 » patuìa e te òrometua porotetane William Crook ; o īa to mua hāoè i noho i Tahuata me i te meàma no Tuhua o 1797 tihe atu i te meàma no Mataìki o 1798. Ma hope iho, u koutee atu īa i Nuku Hiva me te noho i èià tihe atu i te meàma no Èhua o 1799. U tihe mai Crook/Kuruka mea hakako atu i te haatià porotetane ; ua topa hua hana. Io he tapa hāmani nūmera e 87 o ta īa kōtūòmia, oia te mea ta īa i patu ma ùka o te hakatu koekoe o te ènana o hua ava.

William Pascoe Crook     Récit aux îles marquises  

« I teia â, i teia â, ma vāveka o te tau hana haahopo me te tau ava kana te pohuèìa o te tau ènana ; i puna mai ai to âtou koekoe māàma me to âtou koekoe makahatu. He koekoe i te tekao to âtou, kata koè, koekoe aìna heò me he keâ. Aòè âtou e kata hae me he mea te nuiìa o te poì ànamotua Peketane, me i to Europa. Atii me te poì hēhē, âtou e keu hae, e hakatu pakaihi to âtou, hahua koè. Mea hakaìte i to âtou maakau, u toitoi ta âtou tekao ; u peàuìa ananu me te takiìa èo hei nui, me te keueìa nino hei nui. E vivini haakoi âtou i te tau hana e tupu vii pu o âtou ; mea tāhakahaka to âtou kikomata i to te nuiìa o te hāoè ».

Koekoe māàma, koekoe makahatu, koekoe i te tekao ; ma te òaìa o hānere e ùa èhua i pao atu nei, u tihe mai io tātou hua mou hakatu koekoe ènana, ìte koè ìa e tahipito, tihe i te â nei ; me to âtou èo tumu hakanāìa io he houpo. I tēnei, ua pohā te èo, ua io he koava toitoi. Na tātou paotū e hee i mua, e haahōhonu ana hakaea koè i te hana i ùka he èo ènana.

  • Te ùa o te tekao tumu, me i òto mai o « Henua ènana, 1774-1880 ; Kaitutoìa ma ùka he henua mutu » i haaèoìa mai ma he èo farani e te èpikopo Le Cléac’h, Danielle Peiffert me Léopold Musyan. O « Marquises 1774-1880 ; Réflexion sur une terre muette » te tekaotumu farani o hua kōtūòmia i òomiìa e te Piika Èo ènata i Tahiti i te èhua 1999. O « Islands and Beaches ; Discourse on a silent land ; Marquesas 1774-1880 » te ikoa tumu o te kōtūòmia patuìa ma he èo peketane i te èhua 1988 e te tuhuka nui o te tau haaènana paotū ma he Moana Nui ahau, oia hoì o Greg Dening. I te Henua Autararia to īa hānauìa, i èià to īa noho me ta īa hana tumu i òto o te mou haè hāmani tiketike nui. U koutee atu ananu īa ma Motu Henua paotū o te Moana Nui. Ua mate i to īa henua tumu i te èhua 2008. Ma te òaìa o to īa pohuèìa, aòè i hakaea to īa ūo i te hakako mai me te vivini mai i te nuiìa o te haaènana tehito, totahi atu te tau haaènana tumu o te Henua ènana, « Fenuaenata », me he mea ta īa i patu.

Discourse on a silent island - Marquesas 1774-1880     Greg Dening     Marquises, 1774-1880 - Réflexion sur une terre muette

           I te èhua 1985 to īa tiheìa mai paoìa i te Henua ènana me to īa tutukiìa paoìa me te motua èpikopo Hervé. Mea haapao i ta īa kōtūòmia, oia nei te mou kiotekao patuìa ma            tapa hāmani paoìa e ùa, nūmera 287 me 288.

« U huìkē ananu te pohuèìa. Mea aìna panu me te mutu ananu te henua. U kiiete au i hua mutuìa me to ù ūiūi atu : umaha tēnei tuìtuì koè ? Ia haamaakau au, òmua e ûûkina nei te metaki, e vōvokina nei te tau kaavai, e taki nei te tau moa. I òto o au nei à, he mutuìa anaè. U vivini anamai au mea māeka to ù ìte i te èo ènana, aòè i àva ; mea māeka me to ù koekoe māàma, àòè i àva atu nei. Aòè au i makimaki e titii i te henua ; u makimaki au e noho atu mea haamau meitaì i te hakatu, te koekoe me te mutuìa tumu o te henua, Fenuaenata. Ua ìte meitaì au he hana māeka te tekatekao me he huaa mamate, he hana nui te tekatekao me te poì pohuè. Aòè au i tutuki toitoi me te ènana tumu ; ua noho māua me īa i tītahi kēkē o te one, kēkē to īa, kēkē to ù. I koàka ai ia ù te tuki  ; mēìa u tiòhi au, mēìa u hakaòko au ma te tekao koè, me he mea ua noho au me he tiki io he one, aòè au i taha atu tītahi kēkē o te one, mea hāoè ananu au. Koù e ìte au i te tau ènana pohuè meitaì i te huaa mamate ! »

  • Ma te òaìa o te tau èhua 1800, u matakite meitaì ìa e te tau manihii me te tau mihi me te tau komanā o te Henua ènana, e topa iho, topa iho ananu te nuiìa o te ènana tumu, me to âtou maakau u tataèka te haakoèìa ananu o te huaa ènana.

  • Te toù o te tekao tumu, me i òto mai o te kāputuèo a te èpikopo Dordillon. To mua putaìa mai o hua kōtūòmia i te èhua 1904 ; te ùa o te putaìa mai, i te èhua 1931. U òomi hakaùa ìa e te « Société des Études Océaniennes » i Tahiti i te èhua 1999.

    Io te tapa hāmani 101 o hua kāputuèo, u patuìa e tītahi S.D. i te mou avetekao hope iho ; e kiiete oti ôtou i te tatauìa :

 

« Enā e kaò te èo ènana. Vāàna e tahipito, òmua naoti, me he 160.000 ènana tumu io he henua, vāàna e tahipito, me he 25.000. Te toitoiìa, i tēnei, me he 4000 âtou nui ; ma tēia èhua, ma tēia èhua, e kaò aa âtou. Ma hope o to âtou kaòìa, meitaì ai à i hua kōtūòmia, e aha à aòè i tekaoìa atu aa te èo, e koàka ai i te tau tuhuka èo kē te vivini meitaì i te hakatu tumu o hua èo ».

I tēnei, ua ìte tātou i te mea u tekateka nui te poì o hua ava. Te toitoiìa, aòè te huaa ènana i hika, aòè te èo ènana i hika, u pohuè ananu te ènana me to īa èo tumu tihe i tēnei â.

O tātou à, te tau tama ènana me te puke hāoè i vae i te Henua ènana no to tātou vahi noho, mamau nui tātou nei. Me koè tātou i te ìi kaituto me te māàma nui o Greg Dening, e koàka ia tātou te haapī i te koava puhako i haamemae oko i to īa hōupo. E koàka ai ia tātou nui te àva atu àva mai i te èo ènana me ta tātou haahana haahei, to tātou pakaihi atu etià e ìò te èo he haìna haatutuki nino me te haatutuki kuhane i te hakatu tumu o te huaa ènana ma òto o to âtou èo tumu.

 

Patuìa e Jacques Iakopo Pelleau i te èhua 2015.
U haatoitoiìa te patuhei vāàna i te tau aahiìa a te Haè tuhuka èo ènana i te 04/08/2022.


A PĪÒMI ÎNEI NO TE TATAU I TĒNEI HĀTIKA TEKAO MA HE ÈO FARANI !

 

 

Comments est propulsé par CComment