Koè nui tātou e tekao no te èo ma te tiòhi meitaì koè i te tau mea i tupu io he Henua ènana ma te òaìa o nā hānere èhua e ùa i pao atu nei.
I – ÂKAKAI O TE HENUA ÈNANA HAAPOTOÌA
A) – TE TAU MEMAE O TE HUAA ÈNANA/ÈNATA
No te nuiìa o te piò pē oko, mei kaò ananu te huaa ènana tumu ; me i te tīmataìa, u kēhuììa te pohuèìa tumu e te tau hāoè i tihe mai, e aha à mea poto to âtou nohoìa i te Henua ènana, e aha à aòè i hee atu nei.
Mei haakoèìa te huaa ènana tumu e te tau mate kaveìa me i vaho mai ; te toitoiìa, i te èhua 1813, u tihe mai i Nuku Hiva te hakaìki kape tai menike, o Porter to īa ikoa, me te noho o to īa pūpū kape i èià e ono meàma. Ma vāveka o nā e toù hānere matarō i ùka o nā ihepe e ono, e toù ènana i hemo i te mate papaa epō te titiiìa i te Henua Peketane. U ìteìa hoì te mate kovi/mohoi i te Henua ènana ma mua o to te tau hāoè tiheìa mai ; hua mate à, he mate maoì, he mate « meitaì » na te mea ua hani te ènana me i kiu mai, he etua tumu to tēnei mate, o Teohotekua te ikoa. Mēìa i te nuiìa o te mate kē, me i vaho mai, me he mate pokoko, he mate uaua peke/hī ùa, he mate mākarokaro me te tau mate hau kē, i kuhane koè ai te tau ènana tumu.
Ma te òaìa o te puke èhua 1830, u tihe mai tītahi mihi porotetani me i te Henua Peketane me te Henua Vaihi ; me he mea aê te tau ènana tumu i makimaki e hana tueni no âtou, u kave nātoa i to âtou iho tueni me i nā henua e ùa mai. Na hua tueni Tahiti akoè à Vaihi i hakaìte atu i te ènana tumu pēhea te tutu i te namu èhi, atii me te namu puku kai paotū e koàka mai. Ma te òaìa o te ava i pao atu nei, o hua namu te i haatekeo i te huaa ènana tumu, me te haakoè i to īa ìi maoì, me to īa ūo i te pohuè meitaì.
I te èhua 1842, ua topa te tiàtohu o te Henua ènana i vāveka o nā ìima o te makā hakaìki kape tai farani, o Dupetit-Thouars te ikoa ; vāàna i te makimaki o te hakaìki nui farani te tupuìa o hua hana. aòè i pao atu aa hua èhua, u titii Dupetit-Thouars i te Henua ènana no te koutee atu i Tahiti no te mea, i èià, u kōhoà te hakaìki vehine, o Pomare e hā te ikoa, ia pātoko mai, ia pāpua mai te pūpū kape tai farani ia īa me i te tau kape Peketane i makimaki e hao i to īa henua. I muì atu, u avaiìa pū, titiiìa pū te Henua ènana, ìte koè aa o ai, akoè à i hea, te mana haatee i te huaa ènana me te henua.
O te èhua 1863 te èhua uē oko nui no te huaa ènana tumu. He mou pō tutia hua ava ; e aha à u papatemaìa te huaa hakaìki me to âtou mataèinaa o Temoana me Vaekehu i 1853, aòè i hee imua te haatià me te pohuèìa kiritiano. Te tau komanā farani hakatahi à, u haahaa oko ki i te Ekaretia katoriko me to âtou hano e haapākeka i te hana haatià. Mea haaìi i te mana o te Ekaretia katoriko, u makimaki te Komanā tiketike i Tahiti ia haamauìa tītahi ture kē no te « Haateeìa o te tau ènana tumu ». Na te èpikopo Dordillon te viviniìa tiàtohu o te hakatu pohuè hou. U haatapuìa te nohoìa mātirimonio koè, te haapaa i te tau nino tupapaù me te haatupu i te kainamau tupapaù. No te puke pāhoè me te tau vehine, mea tapu te piki io he tau ihepe me i vaho mai. Tapu te ùtu i te pahu atii me te haka ; tapu te hīmene haaêteni. Tapu te paùìa me te pani atii me te èka moa. Tapu te tau heipua me te heihaa ; tapu te patutiki ; tapu te kaukau haapuaka. Me he mea u haameieìa te tau taha tapu kākiu, u haatapuìa tītahi hakatu hana e koàka mai i te tominika, oia hoì te âtapu kiritiano.
E ùa èhua anaiho te tūìa o hua ture ; no te toko hatutau i haakoèìa ai i te èhua 1865. Tahipito mihi à, u aotahi ananu âtou i to mua ture. Na hua ture me te tau mea hauhau i peàuìa ma mua mai, u topatopa nui te nuiìa o te ènana tumu.
B) – TE TOPATOPAÌA NŪMERA O TE TAU ÈNANA/ÈNATA
I te èhua 1799, o Kiatonui te hakaìki tapu o te ati Teii i Taiohae, ònohuu ma ono o īa tukane me te tuehine ; ònohuu a īa tama. E hā ònohuu èhua ma hope mai, i te èhua 1840, o Temoana ta īa hina te hakaìki ; e toù a īa tama anaiho. E ùa māhaì : o Manutini me o Moanatini ; e tahi moì, o Teìkiautini.
Atii nei te topatopaìa nūmera ènana tihe atu i te puke èhua 1920. U tata èka me te 80000 te ènana i te ava o Kiatonui te hakaìki ; i te èhua 1926, ua tupu te tatauìa ènana, u 2255 âtou. I hua ava i tihe mai ai te tātihi farani, o Rollin te ikoa ; mea oko to īa hakāòha mai i te hakatu pē o te ènana, me to īa hano anamai e haameitaì aè i te pohuèìa o te mataèinaa. Ma èià, u koàka mai ia īa te haahakaea i te topaìa nūmera ; ma hope o te Tōua Nui e Ùa, mea nui te huaa haè e ònohuu tama i òto, me he mea òmua.
II – TE HUAÌA MAI O TE ÈO ME TE HAAÈNANA
A) – TE TŪHAKAÙAÌA O NĀ MOU ÈHUA 1970
Atii nei, tihe atu i te puke èhua 1970, u koàka i te huaa ènana te pohuè na īa ta īa tokotahi. Na te tūìa o te Pū àtomi anaiho i Motutini farani i kēhuì ananu hakaùa i te hakatu pohuè o te ènana me te henua. Ua hee atu tini tini tini vāhana, tītahi tootahi, tītahi me te vehine me te tau tama, e hano e too i te hana i te motu o Moruroa, akoè à Fangataufa me Tahiti. U koàka ia âtou nui te moni mea haameitaì aè i te pohuèìa huaahaè. Ua noho ananu tītahi i Tahiti ; tahipito à, ua hua mai âtou i te Henua ènana me te moni i koàkaìa mai. Ua ìte meitaì aè ôtou ia ù e aha te tau mea i tupu înei i hua ava tapavaù.
Te toitoiìa, ma te òaìa o te èhua i pao atu aa, u pohuè ananu te èo ènana. E aha à te nuiìa o te ture toko hatutau, u pohuè ananu. E aha à u haatapuìa io he haèhāmani, u pohuè ananu. E aha à, mei kaò ananu te nuiìa o te mataèinaa, u pohuè ananu. E aha à te nuiìa o te tau hana haahiiveke me te tau hana haapākeka, aòè te èo tumu i hika.
I te èhua 1971 te tiheìa mai o to tātou motua èpikopo kāìèa, o Mgr Hervé-Marie Le Cléac’h. Ohia ua ìte īa i te hakatu o te èo maoì, u mehea to īa hōupo. U haamaakau īa i te ava e poìti aa īa ; io to īa henua tumu i te Henua farani, o Peketana te ikoa, u haatapuìa tō èo tumu io he haèhāmani atii me înei. Me to īa makimaki oko e kēhuì nui i te ata nei.
Me to īa hano anamai e haaèo ma he èo ènana i te nuiìa o te kōtūòmia tapu a te Ekaretia katoriko. Tōtahi atu te ìi o ta īa hana hakaea koè ; tōtahi atu te ìi o te ūo o te tau tōìki hāmani o hua ava no te haapohuè hakaùa, no te haakāìè i to âtou èo tumu.
Ia kakaùoo, u ìò te nuiìa o âtou he puke tumu hakako, me to âtou ūo e haamevaha i te tekao meitaì hou mai, mea hakaìte atu i te aomāàma nei u huìkē ananu te hakatu tumu o te huaa ènana me to âtou èo kāìèa.
I hua ava u makimaki te pūpū haatee henua i Tahiti, ia hakakoìa te èo tahiti ma òto o te tiàtohu o te haèhāmani, ma nā puke motu e ono o Motutini farani. U kiiete anamai te tau tumu hakako ènana. U tihe mai âtou paotū io tītahi putuputuìa haatià taetae oko i haatupuìa e Mgr Le Cléac’h i Taiohae me to âtou haki atu i te tau poì i èià e aha te tau haahanoìa a te pūpū haatee henua.
Mea hakaìte atu i to âtou kāìè me to âtou pekē, u haamau i te piika Motu Haka i te èhua 1979 me to âtou hātatai ia hakakoìa te èo ènana i te tau haèhāmani paotū o te Henua ènana i te kōava o te èo tahiti. U mōkai mai ia âtou.
Tōtahi atu, u kōhoà te tau maka ma òto o hua piika hou, ia haakāìè hakaùa ìa te tau hakatu tumu o te ati ènana hakatahi ; umoì anaiho te èo, me i te haka, me i te hīmene kākiu, me i te patutiki, me i te tau haakakai. Ma te òaìa o te puke èhua 1980, u koutee atu âtou ma nā momotu henua paotū o te Moana nui ahau no te hakaìte atu i te hakatu o te ìi ènana hou, me te kiiete nui o te tau poì i tihe mai e tiòhi ia âtou.
B) – U TIÒHI MAMATE ÌA TE HAKATU O TE ÈO ÈNANA/ÈNATA
I te èhua 1983, u ape mai te motua èpikopo Le Cléac’h i te mihi François Zewen, ia tihe mai me i te Henua Vanuatu i Nuku Hiva nei ; e tuhuka èo òko nui hua mihi. I te Henua Vanuatu, e vivini haatee o te Pū ùmihiìa a te Ekaretia katoriko. Ua noho te mihi François i Nuku Hiva e hā èhua me to īa ùmihi mamate e aha te hakatu tumu o te èo ènana. I te paoìa o hua hana kumi ahe me te manea, u patuìa e īa tōmua kōtūòmia haavivini i te èo ènana, vāàna e to Nuku Hiva. U òomiìa hua kōtūòmia e te haè òomi kōtūòmia Haere Pō i Tahiti. No te taetae o hua kōtūòmia, ua pao haakoi i te hoko. I toù tiheìa mai i Ua Pou i te èhua 1995, aòè i koàka hakaùa ; me to ù hakako mai i te èo me te puke tapa hāmani òomiìa uià. U òomi hakaùa hou Haere Pō i hua kōtūòmia i te èhua 2014 me 2016.
Oia nei te tumu heò. No te puke hāoè e makimaki e hakako mai i te èo ènana, mea meitaì oko hua hāmani. No te tau ènana/ènata e kōhoà e haameitaì aè i te ìte i te èo etià e koàka ia âtou te vivini i te tiàtohu o te èo, aòè i àva. Koè te papaìatekao me i òto mai o tītahi Haè tuhuka èo, aè koàka te hakako haahei i te èo, na te mea aè koàka te tau ture kāneaìa èo. A haakāìè tātou i te puke tumu hakako o te Henua ènana e hātatai nei i tēia â, i tēia â, ia òkoìa, ia tekaoìa e to âtou tōìki hāmani te èo ènana hei pao. No te ìte tekao, aè hana nui mēìa u vivini meitaì âtou i to âtou èo tumu ; no te ìte patu à, aê au i ìte pēhea pēhea ta âtou hana, kōtūòmia papaìatekao koè.
C) – U PATUÌA TE ÈO, U ÒOMIÌA TE MOU KŌTŪÒMIA
Tōtahi atu te kōtūòmia a te mihi François, eia tītahi kōtūòmia kē.
I te èhua 1997, me he mea ua ìte meitaì te motua èpikopo Le Cléac’h i te kana kōtūòmia èo ènana, u patu īa i te « Pona Tekao Tapapaìa ». He kōtūòmia tēnei me nā èo ènana me te èo farani i òto, atii me te nuiìa o te haamāàmaìa i ùka o te tau haaènana kākiu.
« Te papaìatekao me te kāputuèo èo ènana » a te èpikopo Dordillon, u òomiìa matamua i Paris i te èhua 1904 ; u kohiìa te nuiìa o te tekaotuhi ma te òaìa o to īa noho i te Henua ènana ma vāveka o nā èhua 1848 me 1888. I te èhua 1931, u òomi hakaùa ìa e tītahi haè òomi kōtūòmia i Paris, mea kē à te hakatu. I te hānere èhua i pao atu aa, aê i koàka hakaùa hua hāmani, ua pao i te hoko. Me makimaki òe e hoko mai me i òto mai o te niutavavā, mea veìveì, me te moni hoko nui. Meitaì ai à, u òomi hou ìa e te pū S.E.O. (Société des Études Océaniennes) i Tahiti i te èhua 1999 me 2021.
I hua èhua atii, u puna mai te kōtūòmia a Lucien Roo Kimitete, « Te hakamanu, he haakakai no te Henua ènana » òomiìa e Haere Pō nō Tahiti. Ma he èo ènana tītahi tapa hāmani, ma he èo farani tītahi tapa hāmani i patuìa e Gilbert Banneville. Òmua, enā te ìpine i òto ; i tēnei, e koàka ia òe te pehe uià me te pehe ata uià, e òko ai òe i to Roo èo.
D) – TE HAÈ TUHUKA ÈO ÈNANA, TO ĪA HAKATU PATU I TE ÈO
I te èhua 2000, u haamauìa « Te Haè Tuhuka Èo Ènana/ Te Haè Tuhuna Èo Ènata », e ònohuu ma ono mautoko i òto. Ta âtou hana, ia haapohuèìa, ia haamevahaìa, ia haakāìèìa te èo tumu ma nā kākaàvai paotū o te Henua ènana, tihe atu i Tahiti me te aomāàma vii pu. No te haakē toitoi i te èo ènana me i te èo tahiti, ua vae te tau Tuhuka èo i te hakatu patu me te patuhei haameitaììa e Turo a Raapoto, tītahi tuhuka èo kaùoo ; ma èià, i haamāekaìa ai te patu me te tatau i te èo.
Te toitoiìa, me hua hakatu patuhei hou, u peùaìa atii te vaanui hou no te èo hou, te èo maoì, te èo hua, me to īa patuhei na īa ta īa anaiho, ma vaho o te hakatu patu i vaeìa e te tau mihi hāoè me i to âtou tiheìa mai i te Henua ènana me te tiàtohu o te Moana Nui ahau.
Me i te tīmataìa, u makimaki te tau Tuhuka e hakaìte atu i te haakēìa o te èo ènana i te motuhaka o te tau tuhuka èo kē, ma tēia motu henua, ma tēia motu henua. Tōtahi atu u haakāìèìa hua patuhei e tītahi tuhuka èo hānauìa i Motutini farani, he tama maoì īa. Aha u hakatoo atu oti te tau poì Rutia, te tau poì Tapone, te tau poì Kina me te tau poì Inita i te motuhaka tuhuka èo ma he aomāàma vii pu no te vae mai i to âtou tau hakatu patu imiahia ? Koè nui.
No ù, he mea hana māeka te haahani mai ia ù iho i hua hakatu patu hou : he mea tāhakahaka me te monani. Tōtahi atu e haahana ananu hua hakatu patu i te haatoko taetae oko i te tau vahi i haaheiìa. Ma òto o hua hakatu patu na īa ta īa anaiho, u koàka i te èo ènana te haìna hei pao no te too i to īa kōava ma vāveka o te tau èo tumu o te aomāàma me te hakaìte atu ua ìò he èo toitoi no tēnei tai hou.
E) – U PUNA MAI TE MOU KŌTŪÒMIA ÈO ÈNANA/ÈNATA
I te èhua 2002, u haatupu te Haè tuhuka èo e tahi haatūpāpahiìa èo ènana no te tau tōìki hāmani paotū o te Henua ènana, me i òto o te tau haèhāmani tuatahi me te tau haèhāmani tuaùa hakatahi. Na te tau tōìki i patu mai i ta âtou tau ponatekao hakatu tahi, na âtou ta âtou. I te èhua 2005, u haapukeìa te nuiìa o hua hana io tītahi kōtūòmia i òomiìa e te Haè tuhuka èo ; tōtahi atu enā te pehe uià i òto, i kapohaamauìa mai ai te tau tekao hakatu tahi e te tau tuhuka èo, takiìa èo kē to te hoa, takiìa èo kē to te hoa.
I te èhua 2006, u òomi te Pū C.R.D.P. (i kaò ananu i tēnei) i te kōtūòmia « E te tau tōìki… » mea tuku atu i te tau tumu hakako ènana i te nuiìa o te ponatekao me te kāneaìa avetekao hei pao ta âtou e haahana atu io he pāòto hāmani.
I te èhua 2007, u òomiìa e te Haè tuhuka èo e ùa kōtūòmia hou, me te pehe uià i òto. To mua kōtūòmia, o « Âkakai » te ikoa ; e ono âkakai poto i òto i patuìa ai mea haatuhuka me te haaèkaèka i te tau tama ènana tatau. Te ùa o te kōtūòmia, o « Te Haakakai o Mauike » i patuìa e Toti Teikiehuupoko, me i òto mai o te hāmani a te tuhuka menike, o Willowdean Handy te ikoa. U kapohaamauìa mai nā kōtūòmia e ùa e te tau tuhuka èo, takiìa èo kē to te hoa, takiìa èo kē to te hoa.
U vaeìa te ponatekao âkakai e te Haè tuhuka èo mea haakē me i te ponatekao haakakai. Te haaviviniìa : no tēnei tai hou te âkakai, no te tai kākiu te haakakai. Me makimaki òe e patu i te kōtūòmia no te tau mea i tupu io he haè, akoè à io to òe vahi hana, me i te tau mea pepenaìa e òe, he mou âkakai tenā. Me he mea e makimaki òe e tatau, akoè à e tapatapa i te tau mea i tupu i te tai kākiu, me te tau hana mahaò a te tupuna, me te matatatau, me te tau tekao haakakai me i kiu mai, he mou haakakai tēnei.
I te èhua 2008, u òomi te Pū C.R.D.P. i te kōtūòmia « E te tau tōìki…Tītahi pona no te hakakoìa tūako » mea tuku atu i te tau tumu hakako ènana i te nuiìa o te ponatekao me te kāneaìa avetekao hei pao ta âtou e haahana atu io he pāòto hāmani.
I te èhua 2009, u òomiìa te kōtūòmia a Edgar Tetahiotupa « Parlons Marquisien ». He tuhuka haaènana tumu me te pohuèìa mataèinaa o Edgar, o īa anaiho te tama ènana io hua hana kē. I òto o ta īa kōtūòmia, e koàka ia òe te tau hakakoìa èo ènana, me te puke haaènana tumu, te ìte haaènana me te pehe uià mea haamāàma atu ia òe.
I te èhua 2010, u òomiìa e Haere Pō i Tahiti te kōtūòmia a Tehaumate Tetahiotupa « Te tama hakāìki iti ». E tuaana no Edgar o Tehaumate ; òmua ìka, e hakaìki o Tahuata, me to īa hano hakaea koè e haapohuè ananu i te èo me te tau haaènana tumu. Ta īa hana, e haaèo mai i hua kōtūòmia ma he èo ènana me i òto mai he èo farani ; o Antoine de Saint-Exupéry te ènana patu kōtūòmia tumu. He mea kanahau pao hua kōtūòmia, me he matauhi o te èo…
I hua èhua atii, u òomi Te Pū Tuhuna Èo Ènata me te « Éditions des Mers Australes » i te kōtūòmia haavivini pēhea pēhea te kānea i « Te ùmuhei ». E ùa hakatu hāmani, ma he èo ènana tītahi, ma nā èo ènana me te èo farani tītahi. Enā te pehe uià i òto, me te haaviviniìa mai o te hana, me nā mou èo taki èka kōnini oko.
I te èhua 2012, u ape mai te Pūnaha Hau Henua i te Haè tuhuka èo ènana, ia haaèoìa ma he èo ènana te tiàtohu o ta īa tohua niutavavā. Atii nei, e koàka ia tātou te ìte i te nuiìa o te hana e/i tupu io hua pū i èià e haapaoìa te hakatu pohuè o te Henua. Mea ìte i hua tohua, e koàka ia òe te vaòniu io he hopeka « Tau vaòniu » o tēnei tohua.
Aua e haatuhaè i te hana taetae oko a te Pū C.R.D.P i te ava ua tū i Tahiti. Mape, mape, mape te haamevahaìa ata èo ènana ta âtou i haapei ma àò o te ikoa « Top Classe » no nā pū haamevahaìa ata o te Henua, oia hoì T.N.T.V. me R.F.O., Polynésie la 1ère i tēnei.
Atii hoì te hana mahaò a Poì Taata. No ta īa tau tōìki hāmani o te haèhāmani tuatahi Ioteve Peato no Taiohae, u kānea īa i te kāputuèo ma he èo ènana me te èo farani me te èo menike ; ma ùka o te 200 tapa hāmani me te 3500 ponatekao kē i òto, me te tau ata kanahau pao no te tau ponatekao tikitahi.
Koè nui tātou e haatuhaè i te nuiìa o te ènana hīmene me Rataro, Moetai me to īa kavee, Poìti me Takanini, Kanahau Trio, Landon Jones, Jean-Michel Ségur, Teve Kaiha, e hee atu. Ma òto o ta âtou tau èo takièka, ua ìò âtou he mou kuhane takièka o te Henua ènana ; ua ìò âtou he mou keèe o to âtou èo ma he Henua ènana me Motutini farani paotū, tihe atu i te aomāàma vii pu, e hakaìte ana i te tau ènana haaòko, aê te Henua ènana to Brel pāpua èo takièka anaiho.
F) – TE HANA MEITAÌ A TE EKARETIA KATORIKO
No te tau ènana katoriko à, he mea meitaì aè te hakatu o to âtou èo, no te mea, ma he èo ènana ananu te tau pure, te tau hīmene, te taramo, nā Evanerio e hā me te nuiìa o te tekao tumu i patuìa ma òto o « Te Tekao a te Etua ». U patuìa te tiàtohu o te tekao tumu vāàna i te hakatu tekao a te motu no Hiva Oa mēìa, me i te èhua 1890 tihe atu i te èhua 1962, i èià te vahi noho o te motua èpikopo.
Tōtahi atu, u māmaakau te pūpū ènana patu kōtūòmia, u hei atu te èo kēkē àò, na te mea me nā vaehope e toù o –tia, o -tina, o –na, e koàkaìa meitaì aè ia hakaìteìa te tau hakatu kē hakatu kē o te èo ; i te kēkē ùka à, e tahi anaiho vaehope, o –ìa.
I te ava u hakako au i te èo menike, mea nui te tōìki hāmani e hee nei i te pure te i peàu mai ia ù, aê âtou i vivini i te tau tekao pure, akoè à i te haatuhukaìa a te èpikopo. Me to ù ape atu ia âtou : « Aha u ùmihi ôtou pēhea pēhea te haaviviniìa mai i hua mou ponatekao ? » me to âtou peàu mai « aòè ». Me he mea aê òe e vivini i tītahi ponatekao, a kave atu òe io he haè i te paka hāmani pure no tēia â tapu, no tēia â tapu me to òe tiòhi i òto o te kāputuèo a te èpikopo Dordillon [D]. Me he mea u makimaki toitoi òe e vivini i te nuiìa o te ponatekao i haahanaìa i òto o « Te Tekao a te Etua », a hoko mai òe, a ùmihi mai ma he koàka !
Te toitoiìa, u pohuè ananu te èo ènana e aha à te nuiìa o te mea hauhau i tupu io he Henua ènana ma te òaìa o nā hānere e ùa i pao atu aa ; mēìa i te ìi oko o to īa tau aka haakātau mau ìa io he koekoe me te hōupo o te huaa ènana i tekao ananu i to âtou èo, e aha à u haatapuìa io he haèpure me te haèhāmani, aòè te èo i hika. I tēnei, me te tau haìna hana uià ta tātou, e kaò oti te èo ? Na tātou ta tātou te vaeìa !
(Ia tihe òe i înei, a hakaòko, a tatau i te tekao tapatapaìa e Jacques Iakopo Pelleau i te â u koàka ia īa te hetū moni tea mēìa i ta īa hana no te èo ènana : u mehea to īa koekoe e ìte ana i te topatopaìa o te èo ènana ma vāveka o te tōìki vaavaa.)
III – E AHA TE HANA I TĒNEI ?
A) – O TE ÈO TE TUMU O TE HAA ÈNANA
Mēìa i te pātokoìa mai a te hakaìki nui no Tahiti, o Pōmare e ùa te ikoa, u haamau te papaìatekao me te patuhei o te èo tahiti ma te tīmataìa o te puke èhua 1830 ; i hua ava, u òomiìa te Pipiria i te Henua Peketane me to īa tihe mai i Tahiti ; na te tau òrometua porotetane i hana i hua hana manea.
No te èo ènana à, aua te hana taetae oko a te Mihi Zewen i ùka he èo Nuku Hiva, aòè he ture papaìatekao i haamauìa toitoi etià e koàka i te tau poì paotū te vaanui māeka no te vivini meitaì i te tau kāneaìa tumu o te èo, akoè à no te hakako atu i te èo.
Na te Haè tuhuka èo ènana e haapohuè me te haameitaì aè i te èo ènana, atià aê na te Haè tuhuka anaiho e too i hua amoka ; na tātou paotū e haamaumau i to tātou èo ma te pakaihi atu, ma te pāpua atu me io he tau ponatekao hei koè. Te puke Tuhuka èo, he mou tumu hakako âtou, u hakaea nui tītahi i hua hana tumu. I te tau ava vakai à, e putuputu âtou i tēia motu henua, i tēia motu henua me to âtou hana mau mea haahee i mua, mea haaneke atu i te èo. Aòè o âtou ava no te haaòko i nā pū haamevaha èo e ùa o te Henua ènana, aê o âtou ava no te haatoitoi i te nuiìa o te teka i òkoìa, aê o âtou ava no te tiòhi i te tau teka io te nuiìa o te papa tāpiiìa hāmani me te tau hāmani haamiitoi tāmauìa ma nā kakaavai o te henua. Na tātou paotū, te poì e haataetae nei i te èo ènana e too hakatahi i to tātou hope o hua amoka.
Me he mea, ma tītahi â, e tatau mai i hua mou ponatekao nei, tītahi mākā nino me i òto mai o te Pūpū haatee henua i Tahiti, anoa u haataetae īa i te Henua Motutini farani me te tau mataèinaa kē, mataèinaa kē, me te tau èo kē, èo kē i òto, koù e vivini mai īa i te ata hakatūtahi o te èo ènana me to īa makimaki oko anamai e pātoko meitaì aè i te hana a te Haè tuhuka èo ènana me te tau Tuhuka èo i òto, no te mea na âtou te amoka toko hatutau e tuku aè, tuku aè tihe atu i tēnei tai hou, i te èo ènana tekaoìa e te poì kākiu.
Te toitoiìa, i tēnei tai hou, o te èo tumu te taki taa me te kāhoàhoà o te tau hakatu tumu a te ati ènana kākiu : ia koè te èo tumu, e koè ai te haaènana.
Me he mea u ape mai tītahi mātua ia ù : « E aha to òe haafarani tumu ? », u haahua atu au pū anamai : « Aê he mea ». Pēheaìa tēnei ? O to ù vahi noho, he pāpua haè ; o to ù haèhāmani, io he pāpuahaè tītahi, me to ù hakako mai i èià i te nuiìa o te mea hou, me te haamamao ananu ia ù me io te hakatu tumu a to ù tupuna e noho aa ma nā kākaavai, i vāveka nui ahau o te vahi nātura.
Mēìa i te Tōua nui e ùa, me te tau èhua uē i pao atu aa, u peàuìa mai ia tātou, te tau tōìki o hua ava, a haapei ôtou ia ôtou iho no te tau ava a tihe mai ! Me he mea, mea taetae oko te tau ava a tihe mai, mea aìna avai noa te ava i pao atu aa. Oia te hakatu maakau o te poì farani ma òto o te puke èhua 1960.
Me i to ù tiheìa i te haèhāmani tiketike, u makimaki ananu au e ìò he tumu hakako èo menike. Ma te òaìa o nā mou èhua e hitu, mea taetae oko te tau mea paotū hakakoìa mai e au i ùka nā èo menike me te èo farani. I hua ava à, ua motu ananu, ìte koè ìa, te tōuà kitiki me to ù tau tupuna. Meitaì ai à, e tahi mea taetae oko i toe me io âtou, o tu ù èo tumu, te èo farani. Mēìa i tu ù èo tumu anaiho e koàka ia ù te peàu, he tama farani au ; no te tau hakatu kē hakatu kē, he tama Europa au.
B) – TE TAU HAAPĀKEKA ME TE TAU HANA PĀTOKO
Te nuiìa o te tama ènana ma ùka o to âtou tekau èhua, e haataetae âtou i to âtou èo tumu. Mea à, i tēia â, i tēia â, mea nui te teka i peàuìa mai e tītahi mātua me i vāveka o te puke ènana keèeìa mai io nā pū haamevaha èo e ùa e tū nei i Taiohae, he mou ànamotua te nuiìa o âtou. E pakaihi te nuiìa i te èo ènana, tahipito à, aòè. Oia te piò aê au i haaòko hae i nā pū haamevaha èo òmua ; ia nui nui oko te teka, u paòpaò au. Aê na ù à e peàu pēènei pēèà te hana, atià à, u kiiete nui au i te òkoìa mai i hua mou ponatekao hei koè. He hana pepena pū tēna me te pataèpo.
Te toitoiìa, me he mea e tū nei te tau mūtoi mea pāpua i te mataèinaa mei te tau mea ìno paotū, me he mea e tū nei tītahi mūtoi kē mea pāpua i te èo, u meitaì nui.
O au à, ia òko au i tītahi tekateka ma he èo farani akoè à ma he èo menike io te tau pū haamevaha èo me te tau pū haamevaha ata me T.N.T.V. me « La 1ère », e taa ponihoo atu au i te tau ènana haatee o hua mou pū me to ù hakaìte atu ia âtou i te tau teka i peàuìa mai ; me to âtou haatoitoi atu.
Me he mea he ànamotua òe, me i òto mai oti o te pūnahahaè mataèinaa, me i òto mai oti o te tau pūpū tūako, me i òto mai oti o tēia piika kē, tēia piika kē, a hakaìte atu òe i te hakatu meitaì ! Me he mea u haaòko tītahi poì hou, tītahi poì hēhē ia òe i hua â, u peàu mai âtou : « E aha tēna hakatu tekao hei koè ? Peàu mai ananu te poì ànamotua, he mea taetae oko to tātou èo, me to âtou pakaihi koè atu ».
Mea kē à te hakatu hee ma nā haèhāmani tuatahi o te Henua ènana. U vivini meitaì te tau tumu hakako me to âtou poì haatee i te mea aòè i àva atu aa te tau hora hakakoìa èo ènana, me to âtou hano e haahuìkē me te haameitaì aè i te ata nei. I te haèhāmani tōìki vaavaa, vāàna i te ture, e ùa hora me te hā ònohuu miniti te hakakoìa èo ènana ma he âtapu e tahi. I te meàma no ehūo o 2015, i koàka i te tau tōìki te ìma hora. I te haèhāmani tuatahi, u koàka i te tōìki e ùa hora me te hope tihe atu i te hā hora ma he âtapu.
(Me i te èhua 2017, u huìkē nui tēia hakatu ma te tiheìa mai o te mataàama hou, o Aline Heitaa-Archier te ikoa. E ìte ana īa i te veve o te èo ènana ma vāveka o te tau tōìki hāmani o te Henua ènana, ua haapao e kēhuì i te ata hakatūtahi ma te haamau i te hakakoìa èo ènana me i te tōìki ma àò o te ìma èhua. U tīmata tēnei aòhana i òto o nā haèhāmani o te Henua ènana (Ua Pou, Nuku Hiva me Tahuata). Me te nuiìa hana kē atu mea haakāìè i te èo…(13/08/2022))
Ma te òaìa o nā mou èhua i pao atu nei, ma nā kakaavai hakatahi, u ìte tāhakahakaìa hua hana hāmani taetae oko ma òto o te tau haatūpāpahiìa tapatapa i haatupuìa ma nā motu e ono o te Henua ènana nei. Oia hoì te hakatu ìtea o te hana i hanaìa e te tau tumu hakako tuatahi me to âtou tōìki hāmani i ùka he èo ènana. Tōtahi atu, mea nui te tumu hakako i haatoitoi mai me te patu mai i te tau tekao tumu o te tapatapa a te tōìki. Māhavehave atu ai te tau tapatapaìa ! Kōnini atu ai te tau takiìa èo ! Kāvaivai ti atu ai te tau kahu ! Kanahau atu ai te tau haka ! I hea te mea haamuemuee me te tau hakaìteìa nei ? Auē te kuhane koè o te tau tōìki ia tihe âtou i te haèhāmani tuaùa !
Aê no te mou tumu hakako èo ènana te piò i tupu ai hua hana, no te tau papatuhituhi aahi i te hana hāmani tuaùa te piò hoì. Te toitoiìa, io he haèhāmani tuaùa, e tahi hora hakakoìa èo ènana ma he âtapu ; tōtahi atu, na te tau tōìki akoè à na to âtou motua-kui e vae aha u makimaki âtou e too i te èo ènana, àkoè à aòè. Te toitoiìa, aê hakakoìa te èo ènana i te tiàtohu o te tōìki hāmani ènana io he haèhāmani tuaùa, aua i te pāòto e ono. Kāòha à ! Tōtahi atu, i te ava e hakako nei au, ua pekē tītahi motua-kui ènana io te vivini haèhāmani na te mea u tekao ananu te tumu hakako èo ènana ma he èo ènana, aòè i vivini ai ta īa tama. Te hakaìka aè atu !
Oia te mea oko ; pēhea pēhea te tukuìa aè, tukuìa aè i te èo ia koè te hakakoìa mautahi ananu, ia koè te haakāìèìa i te èo i mua o te tau tōìki ènana ? I tēnei tai hou, mea toi mai no âtou te nuiìa o te haìna uià hou ; me he mea he vaka heke te èo no âtou, mēìa aòè i ìteìa te èo ma òto o hua mou haìna hou. He mea avai noa te taaàu atu « He tama ènana au, mea kanahau pao tu ù èo », a hakaìte atu tātou he mea toitoi noa hua mou ponatekao, e pāpua atu me te haahana haaìi ananu i te èo, i te tau vahi me tau ava e koàka mai.
Aua òe e ape atu e aha ta to èo tumu e hana atu no òe, atià à, a ape atu e aha ta òe e hana atu no to èo tumu.
C) – TE PAKAIHI KOÈ I TĒIA Â, I TĒIA Â
Io he tau pū haamevaha tekao me te tau pū haamevaha ata o Motutini nei, ua ìte tātou i te nuiìa o te tama ènana e tekao aa i te èo tahiti ia noho âtou i Tahiti : aê tahipito i kiiete ai, me he mea te heiìa. Aê nui oti te poì tahiti e tekao i te èo ènana ; aha, ua òko oti òe i tītahi tama tahiti e tekao aa i te èo ènana io he puhoata me te puhotekao ? I te hora o te hakatu o te àki i te Henua ènana, aha ua òko oti òe i to òe èo tumu e haavivini ana e aha e topa oti te ūa, e aha mea meìe oti te àki i te oìoì ? Koè nui ! Io âtou « mea maita’i te mahana » akoè à « tāpo’ipo’i te ra’i ». Auē te pakaihi koè o tahipito e apa ananu âtou i te henua nei i te ikoa o « Matuita mā » me « te Fenua Nuuhiva ». Kāòha à, e poì koekoe pōtako nui âtou.
Ma nā mou èhua 2003-2004, ua ìte meitaì tātou u makimaki te vivini upoko òmua o te hau henua e apa i te ikoa o Tahiti Nui i te tiàtohu o nā pukemotu e ono hakatahi. O hua hana, e mea pakaihi koè i te Henua ènana me to īa èo tumu.
Atii me te ihepe a te hau òmua, i Taiohae te vahi tauìa, umaha tēna ikoa o Tahiti Nui ? O hua hana, e mea pakaihi koè i te Henua ènana me to īa èo tumu. (U takiìa hua ihepe me i te hana i tēnei ; ua tihe mai o « Te Ata o Hiva » i te kēkē àò me te « Kaohatini » i te kēkē ùka).
Atii me te akiona i vii nei i te Henua ènana, umaha tēna ikoa o Tahiti Nui ? O hua hana, e mea pakaihi koè i te Henua ènana me to īa èo tumu. No èià, i te èhua 2002, i te â o to mua tiheìa mai o hua pako înei, i hakaìte atu ai te hakaìki o Nuku Hiva, o Benoit Kautai, i to īa pekē ma ùka o hua ikoa hei koè, pakaihi koè. Ua hei nui ta īa tekao.
Ua ìte meitaì tātou, mea matavaièi nui te koekoe o te tama ènana ma he aò o te ènana aê tekao i to īa èo tumu : e tekao ai īa i te èo kē. Ia tihe mai i te Henua ènana tītahi maè poì tahiti, aê à âtou e tekao i te èo ènana, e tekao âtou i te èo farani akoè à i te èo tahiti, koè nui te èo ènana ! Ua hani tahipito paotū i hua hakatu ; umaha tātou e kēhuì i hua ata ? Na te mea UA ÀVA tenā !
Enā te ava à, u tekao tītahi tama tahiti i te èo ènana me te upoko haatee Fritch i te koika pepeù i te Matavaa nui i Atuona i te èhua 2015. I mua o te haè paviō o te komanā farani i Taiohae, u tāmauìa tītahi hāmani e haavivini ana i te hana e tupu i tēia pāòto, i tēia pāòto. Mea meitaì aè ia ìteìa hua hana ma mua o te tau haè hoko tikitahi, te haè mataèinaa, te haè niuniu me te tau haèhāmani paotū.
No ù à, ia tihe mai i Taiohae te tīmā karaiha e kave ana i te puke manihii hāoè, e tekao menike te nuiìa o âtou, te heiìa, e tekao au me âtou ma he èo menike. Atià à, ia tihe mai io ù tītahi me i vāveka o âtou ma te kāòha mai koè, me to īa ape mai pū anamai « Where is the bank ? I hea te haèmoni ? », me he mea ua kaò ananu ta ù èo menike, me to ù peàu atu « Aê au e vivini » ma he èo farani.
IV – TEKAO PAOÌA
To ù maakau, e mea hei te àva atu àva mai i to òe èo tumu me te tau ènana aê âtou e vivini i hua èo, mea à, me he mea aê âtou e hakaìte mai ia òe i to âtou koekoe haapāpaku, i to âtou koekoe tū i te tekao, a haahana òe i to èo tumu mea hakaìte atu he mea pohuè te èo ènana, koè ananu e kaò, koè ananu e hika !
A hana kātahi tātou etià e òkoìa te èo ènana ma nā kākaavai o te Henua ènana ma te òaìa o nā tautini èhua a tihe mai !
A pīòmi înei mea tatau i te tumu tekao ma he èo farani !
Patuìa e Jacques Iakopo Pelleau i te èhua 2015.
I te 13/08/2022, u haatoitoiìa te patuhei vāàna i te tau ture a te Haè tuhuka èo ènana.